Konya'da buzhaneler yaz aylarında sıcaktan bunalan vatandaşın ilk uğrak yeriydi

Kış aylarında toplanan buzlar ve sıkıştırılan karın ot ve samanlara sarılarak kuyularda saklanması yöntemi tahminen en az 3000 yıllık bir uygulama.

Selçukluların bu duruma buldukları çözüm, buzhaneleri vakıf yoluyla işleterek halkın ihtiyaçlarını karşılamak olmuştu.

Türkiye Selçukluları döneminde Konya, Karaman (Larende), Beyşehir, Akşehir ve Niğde bölgelerinde vakıflar aracılığıyla inşa edilmiş olan 10 adet buzhane tespit edildi. Bunlardan 5'i Konya'nın merkezinde bulunmaktaydı. Diğerlerinden ikisi Akşehir'de, geri kalan üçü ise Karaman (Larende), Beyşehir ve Niğde'deydi.

XIII. yüzyılın ilk çeyreğinde inşa edilen bu buzhaneler sadece muhafaza özelliği ile değil, mimarisi ve buz dondurma tekniği bakımından da önem arz etmekteydi.

Konya'da bir dönem buzhaneler vardı ve ihtiyacı olan, serinlemek isteyenler bu buzhanelerin kapısını çalıyordu.

ORTAÇAĞ'DA BUZ KULLANIMI

Orta Çağlarda buz öncelikli olarak hem yaz hem de kış aylarında yiyecek ve içeceklerin muhafazası ile nakliyesi için kullanılmıştı.

Soğutma teknolojisinin olmadığı dönemlerde insanlar yiyeceklerini kurutma, konserve yapma, baharat ve tuza yatırma gibi yöntemlerle muhafaza etmişlerdi.

Ayrıca evinin bahçesinde serin bir suyu ve kuyusu bulunanlar ya da yakınlarında ulaşılır bir yerde mağara bulunanlar, buraları soğuk hava depoları olarak kullanmışlardı.

XII. yüzyılda Maveraünnehir'de Merv Merv kavunlarının özel bir üne sahip olduğu bilinmekte. Bu kavunlar kurutularak ya da taze bir şekilde Batı'ya ihraç edilmişti. Taze kavunlar, buzla örtülmüş deri torbalar içinde Bağdat'a kadar ulaştırılmıştı.

DONDURMA VE PEKMEZ

Sıcak yaz günlerinde meyve ile içecekleri soğutmak ve dondurmanın ilkel hali denilebilecek olan kar şerbetlerini hazırlamak üzere ihtiyaç duyulan buz ise sokak satıcıları tarafından kalıp buz veya ufalanmış kar dan kalıp buz veya ufalanmış kar halinde satılmaktaydı.

Büyük Selçuklu dönemi çarşı ve pazarlarında alışverişe gelen müşterilere çeşitli buzlu içeceklerin ikram edildiği biliniyor. Alışverişe gelenlere renkli şişelerde parlayan şuruplar, limonlu bal içeceklerin ikram edildiği bilinmektedir. Alışverişe gelenlere renkli şişelerde parlayan şuruplar, limonlu bal şerberbeti, şıra, ayran, nane eti, şıra, ayran, nane--kekik ile aromalandırılmış buzlu su, nişasta ve bal ile yapılan kar şerbeti, buz parçaları arasında bakır kap içerisinde soğuk tutularak servis yapılan muhallebi gibi geniş yelpazeli seçenekler sunulmuştu.

BUZUN FİYATI

Bu dönemde bir porsiyon buzun fiyatının 1 ila 1,5 dirhem arasında değişiyordu.

SELÂHADDİN EYYÛBÎ DE ASLAN YÜREKLİ RİCHARD'A

Selâhaddin Eyyûbî de Aslan Yürekli Richard'a kar suyu ve buzlu şerbet ikram etmiştir kar suyu ve buzlu şerbet ikram etmişti.

Buzun kullanım alanlarından biri de Tıp ve tedavidir. 933 yılında er-Razî tarafından yazılan Besinler Kitabı'nda su, kar ve buzun faydaları ile zararları kadar tedavi edici özellikleri üzerinde de durulmuştu. Soğuk su ve karın sindirimi kolaylaştırdığı, humma ve sıcak tabiatlı hastalıklara yakalanmayı engellediği belirtilmişti. Bunun yanında kalp ve mide iltihabını, kanın damarlarda bozulmasını önleme özelliğine sahip olduğu, ayrıca kanın rengini güzelleştirdiği ve kırmızılaştırdığı anlatılmıştı,

BUZUN ELDE EDİLMESİ VE MUHAFAZASI

Orta Çağlarda buzun elde edilmesi ve muhafazası konusunda çeşitli teknikler geliştirilmiştir. Buzu elde etmek için kış gecelerinde büyük sığ havuzlara kaynak suyu akıtılmış birkaç saat içerisinde bu su 10--20 20 cm’den başlayan kalınlıklarda donduğunda baltalar ve kazmalarla donatılmış işçiler buzu kırıyorlar ve özel buz mahzenlere taşıyorlardı.

Bu sayede her buz mahzeni, Mayıs--Haziran aylarından itibaren Haziran aylarından itibaren kullanılmaya hazır buz stoklarına sahip oluyordu.

KONYA'DA BUZHANELER

Sâhib Ata Fahreddin Ali tarafından inşa edilmiş olan buzhanelerin arkalarında da bu amaçla üretilmiş kışın su dondurmak için birer havuz vardı. Yazın ilerleyen dönemlerinde mahzenlerdeki buz tükendiğinde vakıflar ve buz tüccarları doğal buzluklara yani mağaralara başvurmuşlardı.

Konya'nın buz tükendiğinde vakıflar ve buz tüccarları doğal buzluklara yani mağaralara başvurmuşlardı. Konya'nın Akşehir bölgesindeki Yasyan köyünün hemen üzerindeki dağda doğal bir buz mağarası bulunuyordu. Burası Selçuklu döneminde buz depolamak için kullanılmıştı.

SELÇUKLU DÖNEMİ BUZHANELERİ

Türkiye Selçukluları döneminde Konya, Karaman (Larende), Beyşehir, Akşehir ve Niğde bölgelerinde vakıflar aracılığıyla inşa edilmiş olan 10 adet buzhane tespit edildi.

Bunlardan 5'i Konya'nın merkezinde bulunuyor. İkisi Akşehir'de, geri kalan üçü ise Karaman (Larende), Beyşehir ve Niğde'de.

Konya buzhanelerinden bazıları kale kapılarına olan yakınlıklarından dolayı dış kale kapılarından birine ad olarak da verilmişti. Dış kalenin kapılarına "Buzhane", gibi isimler veriliyordu.

Türkiye Selçukluları döneminde kamunun ihtiyaç duyduğu en ufak sosyal hizmetler dahi vakıflar tarafından organize edilerek finanse edilmişti. Bunlar, bizzat kendisinden faydalanılan kurumlar olduğu gibi, bir kısmı da hem vakfa gelir getirmek hem de halkın ihtiyaçlarını karşılamak üzere inşa edilen ya da vakfedilen unsurlardı. Konya'daki buzhaneler de vakıflara gelir getirerek halkın bu konudaki ihtiyaçlarını
karşılamak üzere inşa edilmiştir.

HALKA HİZMET VEREN DOĞAL BUZ MAĞARALARI

Anadolu'da doğal buz mağaralarının bulunmadığı bölgelerde yeme içmede, tedavide ve nakliyede kullanılmak üzere şehrin belirli bölgelerinde ilkel ancak işlevsel denilebilecek buz depoları yapılmıştır. Selçuklu döneminde Konya ve çevresinde on adet buzhane tespit edilmişti.

Ancak bunların nerelerde inşa edildikleri, büyüklükleri ve işleyişleri hakkındaki bilgiler yetersizdi. Buna rağmen, sayılarına bakıldığında nüfusun yoğun olduğu şehir merkezlerinde daha fazla buzhanenin olduğu ve Konya çevresinde belirli mesafelerle inşa edildikleri söylenebiliyor.

Kış aylarında buzhanelerde çeşitli tekniklerle depolanan buz kütleleri bahar aylarından itibaren kullanılmaya başlanmış, buzların erimesi halinde ise halk bunu soğuk içme suyu olarak sarf etmiştir.

Kaynak: Selçuk Ün. Sos. Bil. Ens. Der. 2019; (42): 317-324
- Tarih / Araştırma -
Türkiye Selçukluları Döneminde Buzun Kullanımı ve
Konya ile
Çevresinde Bulunan Buzhaneler
Zehra ODABAŞI