6 Şubat Depremi’nde büyük yıkım yaşayan 11 ilin ekonomisi büyük zarar gördü. Konutlar dışında (518 bin konut yıkılmış veya ağır hasar almıştı!) sanayi tesisleri, turizm binaları, atölyeler, işletmeler yıkıldı, hasar aldı. Enerji ve ulaştırma altyapılarında büyük yıkım oldu. Deprem sonrası hasar tespit çalışmalarında imalat sanayi tesislerinde 82 milyarlık hasar tespit edilmiş, tarımda da 70 binden fazla büyük ve küçük baş hayvan telef olmuş, 13 binden fazla ağır yıkılmıştı.
Cumhurbaşkanlığı Strateji Başkanlığı’nın raporuna göre ülke GSYH’sı içinde %10- 11 payı olan 11 ilde oluşan 104 milyar dolarlık hasar; GSYH’da yüzde 1 ila 1,4 puan kayba yol açabilecek kadar büyüktü.
Depremin üzerinden 2 yıl geçti. İktisadi toparlanma iki kanaldan yürüyor. Birisi kamu yatırımları ve destekleri, ikincisi de yurttaşların kendi çabaları… 2024 yılı Merkezi Yönetim Bütçesi’nin yüzde 9,3’ü kadar (1 trilyon TL’nin üzerinde) kaynak ayrılmıştı. Bu kaynak daha çok konut yapımı için harcanıyor. Ticari tarafta onarım ve yerine koyma işlerinin biraz daha ağır ilerlediği şikayetleri var. Bazı illerde esnaf konteyner çarşılarda hizmet veriyor. Bu illerin tamamında onarım çalışmalarının yoğunluğu inşaat sektörünü öne çıkarmış durumda. Bu sektör sayesinde çarklar dönüyor. Bilindiği gibi deprem illerinden büyük göç dalgalarına, işgücü ve istihdam kayıplarına yol açtı. Şimdi bu toparlanma döneminde en çok ihtiyaç duyulan eksiklerin başında nitelikli işgücü açığı var.
ŞİRKET KURULUŞ VE KAPANIŞLARINDA DEPREM BÖLGESİ HIZI GÖZÜKÜYOR
Bu illerin ekonomisi toparlandı mı? Buna çeşitli göstergelerden bakmak mümkün. En önemli veri yatırım projeleri, teşvik verileri… Ancak bakanlık bu verileri kapattığı için, bu açıdan durumu görmek olanaksız. Şirket kuruluş kapanış sayıları, ticari araç satış verileri, konut satış sayılarından bakıldığında ise durum çıkışı yansıtıyor. Türkiye ortalamasından daha iyi rakamlar var. Şirket kuruluş kapanışları ekonomik aktiviteyi yansıtan önemli bir gösterge. Deprem illeri, bu açıdan Türkiye ortalamasından daha iyi bir performans göstermiş. Kurulan şirket ve gerçek kişi işletmelerde azalma olmuş ancak bu Türkiye ortalamasından daha düşük. Kapanışlarda da Türkiye ortalamasından daha iyi bir performans dikkat çekiyor. Rakamlar, deprem illerinde ekonomik yıkım seviyesinden çıkışı yansıtıyor. Tek tek iller bakımından durum farklılık arzediyor. Adıyaman gerek şirket gerekse gerçek kişi işletmelerinde kuruluşlar bakımından en yüksek gerçekleşme olan il. Depremden görece daha az etkilenen Urfa’da şirket kuruluşlarında %21,1 azalma olmuş. Bu 11 il içindeki en yüksek azalmaya işaret ediyor. Şirket kapanışlarında %38,4’le en kötü performans K. Maraş’ta.
Deprem illeri ihracatta depremden bir önceki yıl, 2022 seviyesini henüz yakalayamadı. 2024’te bu illerin toplam ihracatı 19 milyar 35 milyon dolar. 2022’de bu rakam 20,2 milyar dolardı. Buna göre geçen yıl ihracat rakamları 2022’nin %5,7 altında. Ancak deprem yılı 2023’e göre artış Türkiye ortalamasının (%2,3) üstünde, yüzde 7 seviyesinde. Deprem öncesinde 11 ilin Türkiye ihracatındaki payı % 8,5’tu. 2024 itibariyle %8’e tekrar gelmiş durumda. İhracatta da ilden ile durum farklı. İhracatını deprem öncesi (2022) seviyesinin üzerine çıkaran iki il var. Şanlıurfa’da 2022’ye kıyasla ihracat geçen yıl yüzde 25 artış göstermiş. Adana da 2022 seviyesini yakalamış. Ancak diğer illerin tamamı henüz deprem öncesinin altında. Adıyaman, Osmaniye, Elazığ’da hem deprem öncesine göre hem de deprem yılına göre yüksek oranlarda düşüş var. Diğer illerde toparlanma dikkat çekiyor.
DEPREM NEDENİYLE OLUŞAN KONUT İHTİYACI SATIŞLARI ARTIRDI
Konut satışları geçen yıl Türkiye ölçeğinde de rekor seviyelere çıkmış, 2023’e göre yüzde 48,7 artış göstermişti. Ancak deprem bölgesi yıkım nedeniyle büyük konut açığı ortaya çıktığı için, konut satışları Türkiye ortalamasından çok daha yüksek, %67,3 artış göstermiş. Bununla birlikte geçen yıl adet bazında deprem öncesi (2022 yılı) seviye, ancak yakalanmış görünüyor. 2022’ye göre Türkiye ortalamalarına yakın bir tablo var ancak deprem yılına göre yıkım nedeniyle geçen yıl artış çok yüksek. Ticari araç satışlarında geçen yıl, deprem öncesi (2022) rakamların bir hayli üzerine çıkıldı, yüzde 25,7 artış oldu. Bu rakam Türkiye ortalamasının (%23,4) üstünde. Deprem yılına (2023) göre de artışlar Türkiye ortalamasının (%11,5) üstünde.
TURİZMDE DE TOPARLANMA VAR
Gaziantep ve Hatay, UNESCO Yaratıcı Şehirler listesinde Gastronomi şehri unvanına sahip. Adana ve Diyarbakır gastronomi, Kahramanmaraş, edebiyat, Şanlıurfa müzikte UNESCO Yaratıcı Şehirler listesinde. 2022'de bu şehirlerde turizm işletme belgeli tesislerde 4.181.454, belediye belgeli tesislerde ise 1.426.181 turist konaklamıştı. Diğer tesislerle birlikte 2022'de toplam 7.185.814 geceleme yapılmıştı. Bu Türkiye toplamının yüzde 3,9’una denk geliyor. Deprem yılı 2023’te sadece bakanlık belgeli ve basit konaklama tesislerinde 5 milyon geceleme olsa da deprem nedeniyle olduğu için gerçek durumu yansıtmıyor. 2024 rakamları henüz bazda için artışı göremiyoruz. Depremde 21 turizm işletme belgeli ve 26 belediye belgeli konaklama tesisi yıkılmıştı. 240 tesis ağırorta- az hasar görmüştü. Cumhurbaşkanlığı Strateji Bütçe Başkanlığı’nın raporuna göre bu tesisleri onarma ve yeniden kurma maliyeti 2,2 milyar lira olarak tespit edilmişti. Bu tesislerin bir kısmında onarım çalışmaları tamamlandı. Ancak hala yapılacak çok şey var. Yetkililerin verdiği bilgiye göre Adıyaman’da, UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Nemrut Dağı için otellerin hasarlı olması ve yenilerinin inşa edilmemesi nedeniyle konaklayacak yer bulamıyor. GAP turlarına katılan turistler çevre illerde konaklamak zorunda kalıyor.
23 YENİ OSB GELİYOR
Depremden etkilenen 11 ilde halen 39 organize sanayi bölgesi (OSB) faal durumda. Planlama aşamasında 13 OSB var. 6 yeni OSB için altyapı çalışması yapılıyor. 4 OSB için de kamulaştırma çalışmaları yürütülüyor. Bunlar da açıldığında bölgedeki 11 ilde toplam OSB sayısı 62’ye ulaşacak.
Ekonomim'in haberine göre bunların tamamının bu yıl açılması beklenemez elbette. En muhtemel olanı altyapı çalışması yapılmakta olan 6 OSB’nin açılması. Bu OSB’lerin devreye girmesi bölgedeki ekonomik canlılığı haliyle artıracaktır.
