Türkiye'de çok partili sisteme geçmeden önce partilerin Bakanlar Kurulu kararıyla 1946’da çok partili sisteme geçişten sonra ise Ankara Sulh Ceza Mahkemesi ya da Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından kapatıldı.
İLK KAPATILAN PARTİ TCF OLDU
Genç Cumhuriyet’te ilk kapatılan parti, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'ydı (TCF). 17 Kasım 1924’te kurulan TCF, 3 Haziran 1925’te Vekiller Heyeti (Bakanlar Kurulu) kararı ile kapatıldı. TCF, Türkiye’de irtica gerekçesi ile kapatılan ilk parti olarak tarihe geçti.
29 Eylül 1930’da kurulan Ahali Cumhuriyet Fırkası da yine Vekiller Heyeti kararı ile 21 Ocak 1931’de kapatılan ikinci parti olacaktı.
O TARİHLERDE 14 PARTİ KAPATILDI
Çok partili yaşama geçişle birlikte parti sayısında da rekor kırıldı.
24 Nisan 1946’da kurulan Çiftçi ve Köylü Partisi ise sadece ve sadece iki ay faaliyetini sürdürebildi. 2 Haziran 1946’da mahkeme kararıyla kapatıldı.
SIKIYÖNETİM DEVREDE
20 Haziran 1946’da kurulan Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi, 16 Aralık 1946’da 'memlekette sosyal bir zümrenin diğerleri üzerinde tahakküm etmesini istediği tespit edildiği' iddiasıyla Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından kapatıldı.
19 Temmuz 1946’da kurulan İslam Koruma Partisi de iki ay sonra 12 Eylül 1946’da yine Sıkıyönetim Komutanlığı'nca kapatılan partiler arasında olacaktı.
26 Eylül 1950’de kurulan Demokrat İşçi Partisi ise aynı yıl Sulh Ticaret Mahkemesi kararıyla kapatılmış oldu.
14 Temmuz 1951’de kuruluş dilekçesini veren Güden Partisi de Demokrat İşçi Partisi gibi aynı yıl mahkeme kararıyla kapatıldı.
14 Mayıs 1946’da kurulan Türkiye Sosyalist Partisi de 'komünist emellere hizmet ettiği' gerekçesiyle Eminönü Sulh ve Ceza Mahkemesi kararıyla 17 Haziran 1952’de kapatılmış oldu.
1 Ekim 1951’de kurulan İslam Demokrat Partisi de bir yıl sonra yani 1952’de Türkiye Sosyalist Partisi’nin kaderini yaşadı ve mahkeme kararıyla kapatılan partiler arasındaki yer alacaktı.
İSLAMCI PARTİ İHALE DAVASINDAN KAPANDI
Ağustos 1951’de kurulan İslam Demokrasi Partisi hakkında Cemiyetler Kanunu’nun 24. maddesini ihlalden dolayı açılan dava, 3 Mart 1952’de sonuçlandı ve mahkeme kararıyla parti mezarlığında yerini alacaktı.
“ATATÜRK DEVRİMLERİNİ YOK ETMEK”
20 Temmuz 1948’de kurulan Millet Partisi’nin (MP) faaliyetleri 8 Temmuz 1953'te 'dini kendi çıkarlarına alet etmek ve Atatürk Devrimlerini yok etmek istediği' iddiasıyla başlatılan soruşturmanın ardından durduruldu. Ankara 3. Sulh Ceza Mahkemesi tarafından 27 Ocak 1954’te “dini esaslara dayanan ve gayesini saklayan bir cemiyet” olduğu gerekçesiyle kapatılacaktı.
23 Mayıs 1957’de kurulan Ufak Parti de kurulduğu yıl kapatılan partiler listesindeki yerini alacaktı.
22 Ekim 1954’te kurulan Vatan Partisi de 30 Aralık 1957’de İstanbul Sulh Ceza Mahkemesi tarafından, komünist faaliyetlerde bulunduğu ve komünistlerce yönetildiği gerekçesiyle kapatılmış oldu.
PARTİ KAPATMA SONRASI SİYASİ İDAMLAR
Çok partili hayata geçişten sonra 7 Ocak 1946’da kurulan Demokrat Parti, 29 Eylül 1960’ta 27 Mayıs askeri müdahalesinin hemen akabinde Ankara Asliye Hukuk Mahkemesi kararıyla kapatıldı. Kapatma davası sonuçlanmadan önce ise Başbakan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan, Yassıada Yargılamaları sonrası idam edileceklerdi.
13 Şubat 1961’de kurulan Müsavat Partisi de aynı yıl yani 1961’de mahkeme kararıyla kapatılan parti olacaktı.
18 YILDA 6 KAPATMA
AYM, 1963 yılında kurularak çalışmalarına başladı. Partilerin kapatma davalarında da Yükümlü oldu. 1963’ten tüm partilerin feshedildiği 12 Eylül 1980 darbesine kadar toplam 6 parti hakkında kapatma davası açıldı. AYM bütün partileri kapattı.
30 Mart 1961’de kurulan İşçi-Çiftçi Partisi, 15 Ekim 1968’de AYM’nin kapatılmasına karar verdiği partiler arasında yer aldı.
13 Şubat 1961’de kurulan Türkiye İşçi Partisi de 20 Temmuz 1971’de kapatılan partilerdendi.
6 Mayıs 1969’da kurulan Türkiye İleri Ülkü Partisi, 29 Haziran 1971’de kapatılan parti olacaktı.
26 Ocak 1970’te Necmettin Erbakan liderliğinde kurulan Milli Nizam Partisi (MNP), 20 Mayıs 1971’de AYM'nin 'laik devlet niteliğinin ve Atatürk devrimciliğinin korunması prensiplerine aykırı olduğu' gerekçesiyle kapattı.
5 Kasım 1969’da kurulan Büyük Anadolu Partisi de 19 Aralık 1972’de kapatılmış oldu.
12 Şubat 1975’te kurulan Türkiye Emekçi Partisi de AYM kararıyla 8 Mayıs 1980’de kapatılan partiler arasındaydı.
12 EYLÜL 1980 DARBESİ VE SİYASİ PARTİLER
16 Ekim 1981 tarih ve 2533 Sayılı Siyasi Partilerin Feshine Dair Kanun ile birlikte Cumhuriyet Halk Partisi, Milliyetçi Hareket Partisi, Adalet Partisi, Millet Partisi, Türkiye Birlik Partisi, Cumhuriyetçi Güven Partisi, Milli Selamet Partisi, Türkiye Ulusal Kadınlar Partisi, Türkiye Sosyalist İşçi Partisi, Vatan Partisi, Demokrat Parti, Türkiye İşçi Partisi, Sosyalist Devrim Partisi, Nizam Partisi, Türkiye İşçi-Köylü Partisi, Sosyalist Vatan Partisi, Hürriyetçi Millet Partisi, Hür Demokratlar Partisi kapatıldı. Malvarlıkları hazineye devredilirken yöneticileri de tutuklanacaktı.
20 Mayıs 1983’te kurulan Büyük Türkiye Partisi, 26 Temmuz 1983’te Milli Güvenlik Konseyi'nin kapattığı parti olarak kayıtlara geçti.
22 Temmuz 1983’te kurulan Türkiye Huzur Partisi ise 25 Ekim 1983’te Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı.
BU YILLARDA KAPATMA REKARU KIRILDI
4 Haziran 1990’da kurulan Türkiye Birleşik Komünist Partisi, 16 Temmuz 1991’de AYM tarafından kapatılan partiler mezarlığına gönderildi.
25 Ocak 1991’de kurulan Halk Partisi ise sekiz ay sonra 24 Eylül 1991’de kapatılacaktı.
1 Şubat 1988’de kurulan Sosyalist Parti, 10 Temmuz 1992’de AYM’nin kapattığı parti olacaktı.
7 Haziran 1990’da kurulan Halkın Emek Partisi’nin (HEP), kapatılmasına giden sürecin fitilini ateşleyen Diyarbakır Milletvekili Leyla Zana’nın TBMM kürsüsünden milletvekili yeminini Kürtçe etmesiyle başladı. 'Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü bozma' gerekçesiyle açılan dava 14 Temmuz 1993’te kapatma kararıyla sonuçlanacaktı.
19 Ekim 1992’de kurulan Özgürlük ve Demokrasi Partisi de kapatılması için AYM’de dava açıldı. Ancak parti dava sonucunu beklemeden 30 Nisan 1993’te kongre kararıyla kapandı. Buna rağmen AYM’de görülen dava devam etti. Dava, 23 Kasım 1993’te kapatma kararı verildi.
6 Kasım 1992’de kurulan Sosyalist Türkiye Partisi, 30 Kasım 1993’te AYM tarafından kapatılmış oldu.
6 Haziran 1988’de kurulan Yeşiller Partisi de 10 Şubat 1994’te kapatılan parti olacaktı.
12 Aralık 1992’de kurulan Demokrat Parti, 13 Eylül 1994’te kapatılan partilerdendi.
Kapatılan HEP’in yerine 7 Mayıs 1993’te kurulan Demokrasi Partisi (DEP) de HEP’in yaşadığı akıbetten kurtulamadı ve 16 Haziran 1994’te kapatılacaktı.
3 Nisan 1995’te kurulan Demokrasi ve Değişim Partisi, 19 Mart 1996’da AYM’nin kapattığı partilerden olacaktı.
15 Şubat 1991’de kurulan Sosyalist Birlik Partisi hakkında da kapatma istemiyle AYM’de dava açıldı. Dava devam ederken parti, 7 Haziran 1994’te kongre kararıyla kapandı. Ancak AYM’deki dava düşmedi ve 19 Temmuz 1995’te kapatma kararı verildi.
25 Mart 1996’da kurulan Emek Partisi, 14 Şubat 1997’de AYM tarafından kapatıldı.
26 Mart 1990’de kurulan Diriliş Partisi de 18 Şubat 1997’de kapatıldı.
19 Temmuz 1983’te kurulan Refah Partisi (RP) ise 28 Şubat süreci sonrası 'laiklik karşıtı eylemlerin odağı olduğu' gerekçesiyle 16 Ocak 1998’de kapatıldı.
3 Ocak 1997’de kurulan Demokratik Kitle Partisi, 26 Şubat 1999’da AYM’nin kapattığı partilerdendi.
Kapatılan RP yerine 18 Aralık 1997’de kurulan FP de 22 Haziran 2001’de Anayasa Mahkemesi kararıyla kapatıldı.
YENİ BİN YILDA KAPATILAN PARTİLER
16 Haziran 1994’te kapatılan DEP’in yerine 11 Mayıs 1994’te kurulan Halkın Demokrasi Partisi (HADEP) de 13 Mart 2003’te AYM kararıyla kapatılacaktı.
12 Nisan 1995’te kurulan Türkiye Adalet Partisi, 12 Temmuz 2006’da kapatılan partiler listesindeki yerini alacaktı.
14 Ağustos 2001’de Recep Tayyip Erdoğan liderliğinde kurulan AK Parti’nin 2002’deki genel seçimlerde 19 yıl sürecek kesintisiz iktidarı da başlıyordu. Ancak Mart 2008’de parti hakkında, "laikliğe aykırı fiillerin odağı haline geldiği" gerekçesiyle dava açıldı. 30 Temmuz 2008’de kararını açıklayan AYM’nin 6 üyesi kapatılması, 5 üyesi ise kapatılmaması yönünde oy kullandığı için “temelli kapatılması” için yeterli çoğunluğa ulaşılamadı. Ancak davada, hazine yardımının yarısının kesilmesi kararı çıktı. Dolayısıyla AK Parti kapatılmadı.
11 Nisan 1995’te kurulan Adalet Partisi ise 15 Ekim 2009’da kapatılan partiler arasındaki yerini alacaktı.
HADEP hakkında kapatma davası açıldıktan sonra kurulan Demokratik Halk Partisi (DEHAP) 2005 yılında kongre kararıyla kendisini feshetti ve 9 Kasım 2005’te kurulan Demokratik Toplum Partisi’ne (DTP) katıldı. Ancak DTP de 11 Aralık 2009’da AYM kararıyla kapatılmış oldu.
12 Nisan 1995’te kurulan Büyük Adalet Partisi ise 8 Aralık 2010’da kapatılan partiler listesindeki yerini aldı.
PARTİLER NASIL KAPATILIYOR
Siyasî Partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığının açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından karara bağlanıyor. Anayasa Mahkemesi, temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre ilgili siyasî partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir. Kapatma birçok sebepten gerçekleşebiliyor.
Fotoğraflar: Ekotürk, Bianet, TRT, NTV
