AFRİKA’DA İLK İSLÂM ESERİ
Kuzey Afrika’daki ilk İslam şehri olan Kayrevan’ın en önemli eseri olan ve Sidi Ukbe (Seyd-i Ukba) Cami diye de anılan Kayrevan Ulu Cami, ilk inşasından bu yana pek çok zarar görmüş ve belli dönemlerde yenilenmiştir. 684-688 yıllarında gerçekleşen Berberi işgalleri sırasında oldukça zarar gören yapı, 693-697’de yeniden inşa ettirilmiştir. Zamanla ihtiyaca cevap veremeyen cami, 724 yılında Emevi Halifesi Hişam b. Abdülmelik tarafından kuzey yönde genişletilmiştir. Abbasiler döneminde 772 yılında tekrar inşa edilen yapı, bir diğer büyük değişimi Kuzey Afrika’da hüküm süren Ağlebiler zamanında yaşamıştır. Kayrevan Ulu Cami Osmanlı Dönemine kadar onarımlarla günümüze ulaşmış önemli bir eserdir.
Düzgün olmayan dikdörtgen bir plana sahip yapı harim ve çifte revaklı avludan ibarettir. 70 x 45,70 m. genişliğindeki harim mihraba dik 17 sahından oluşur. Orta sahın yan sahınlardan daha geniş tutularak belirgin kılınmıştır. Harimin üst örtüsü mihrap önünde kubbe iken sahınlar düz çatı ile kapatılmıştır.
Cephesinde yer alan payandalarla kalevari görünümü veren yapıya, yan cephelerde yer alan sekiz kapıdan girilmektedir.
Çifte revaklı avlu, 67 x 56 m ölçülerine sahiptir. Sütunların taşıdığı yuvarlak kemerli revakların üzeri düz çatı ile kapatılmıştır. Güney-doğu revakı üzerinde yer alan son cemaat yeri kubbe ile örtülmüştür.
Kuzey-batı revakının ortasında ise kuleye benzer büyük bir minare yer almaktadır. Kare bir forma sahip minare 3 bölümden oluşmaktadır. Minarenin toplam uzunluğu 31,5 m’dir.
Harim, kubbeleriyle de dikkat çekicidir. Mihrap önü kubbeye geçişi sağlayan tromplar istiridye şeklindedir. Dört sütun üzerine oturan at nalı kemerlerle taşınan kubbe içeriden 24 yivle bölünmüştür. Kubbenin üzerine oturtulmuş olduğu dairevi kasnakta sekiz adet pencere bulunmaktadır. Bu pencereler harimi aydınlatır.
Kıble duvarının ortasında bulunan mihrap at nalı biçiminde bir niş içerisine alınmıştır. İki yanında sütuncelerle desteklenen mihrap mermer malzemeden inşa edilmiş olup tezyinat açısından gösterişlidir. Bir diğer dikkat çekici mimari eleman minberdir. Minber ahşap malzemeden yapılmış olup bitkisel bezemelerle hareketlendirilmiştir.
Mihrap, at nalı planlı bir niş şeklinde ele alınmıştır. Mihrabın at nalı kemeri yanlardan kırmızı renkli iki sütunla sınırlandırılmıştır. Kemer yüzeyi ve mihrap nişi geometrik ve stilize bitki kompozisyonları ile dolgulanmış mermer panolarla kaplanmıştır.
Mihrap önü kubbede geçiş elemanı olarak istiridye yivli tromplar kullanılmıştır. Benzer kubbe uygulaması son cemaat mahallinde de görülür ve yivli kubbeleri göz alıcıdır.
