1655-1734 yılları arasında Siirt’in Tillo ilçesinde yaşamış olan matematik, geometri, coğrafya, astronomi, biyoloji, tıp, edebiyat gibi pek çok ilimlere ışık tutan meşhur Marifetname isimli geniş hacimli eserin müellifi büyük alim İbrahim Hakkı Hazretleri, zamanının fen ve dini ilimlerinde oldukça ileri seviyelere yükselmiştir.

“Ben semayı, gökleri, felekleri, yıldızları ve aralarındaki münasebetleri, Tillo’nun sokaklarını bildiğim gibi bilirim” sözüne de onun ortaya koymuş olduğu eserleri de halen şahittir.

İnsanın günlük yaşantısına ışık tutmayı amaçlayan öncü şahsiyetlerden olan Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretlerinin, başta ahlaki meselelerin tespitinde ve bunların ideal anlamda gerçekleştirilebilmesinde çözüm önerileri sunduğu eserleri günümüzde halen canlılığını korumaktadır. Bu yazımızda onun eserlerinden notlarımıza giren bazı bölümleri sizlerle paylaşacağız.

Kızmanın azı korkaklık, fazlası kudurma, ortası şecaattir. İtidal vücuda sıhhat, nefse izzet verir. Dini korumaya hizmettir.

Şehvetin fazlası şer, azı pısırıklık, ortası iffettir. Şehvette itidal bedene sağlık, nefse lezzet, rahat ve selamettir.

Aklın belirtisi güzel ahlak ve Allah’ı anmaktır.

Allah; melekleri sırf akıldan, hayvanları sırf şehvetten, insanları ise akıl ve şehvetten yaratmıştır.

İnsanlar üç sınıftır.

1-Bu aleme niçin geldiğini ve ondan ne istendiğini bilmez. 3 puta tapar. Yemek-uyuma-Cima.Bu sınıf aslına dönemez.

2-Bu sufli aleme iniş gayesinin kemal kazanma olduğunu bilir. Fakat 4 puta meyili çoktur. Nefsini-malını-çocuklarını-ve mevkisini çok sever. Bu sınıf aslına döner. Fakat aldanmıştır. 4 puta çok bağlıdır. Olgunluk ve kemal kazanamaz. Makamından üstün makama çıkamaz.

3-Bu dünyaya geliş sebebini bilir.4 putu kırarak kemal kazanır. Asıl makamdan daha yükseklere çıkar.

Bir insanın mertebesi;

Eğer yeme-içme-uyuma ve şehvetini tatminden başka bir şey yapmıyorsa hayvan, eğer bunlarla birlikte sövme, sayma, dövüşme, dövme ile halkı incitirsen yılan,Eğer yeme –uyuma- şehvetini tatminle birlikte yalan söyler, hile ve düzenbazlıkla halkı aldatırsan ve birbirine düşürürsen şeytan mertebesindesin.

Yemeğin emrinde olan insan Bitki mertebesinde, Şehvetin emrinde olan insan Hayvan mertebesinde, İlim ve irfan emrinde olan insan ise İnsanlık mertebesindedir.

4 şeyi kalbinden çıkart at.

Uzun emel-Acele-Kıskançlık-Kibir.

Bu afetlerden kurtulabilmek için emellerini kıs,işlerini acele etmeden düşünerek yap, kimseyi kıskanma, halka öğütçü ve herkese karşı alçak gönüllü ol.

Teenni Rahmandan, acele şeytandandır.

Kalbe musallat olan arızalar dörttür.

1-Rızık:Bunu istemekte ve yeter derecede görmekte tam tevekkül lazım.

2-Çekingenlik ve Korku: Allah’a güvenle olur.

3-Belalar ve musibetler: Bununda ilacı sabırdır.

4-Kaza ve kaderden gelen keder: Buna da rıza göster.

Sabır 4 kısımdır.

1-İbadet ve taat üzerine sabretmek ve devamda ısrar etmek.

2-Yasak edileni yapmamak.

3-Dünyanın lüzumsuz, manasız, olaylarına karşı sabırlı olmak.

4-Dünyanın musibet, felaket ve belalarına karşı sabırlı olmak.

Eğer kadere sabredersen sevap, telaş edersen ziyan elde edersin.

“Telaş ve heyecan gafil insanların, sabır ve tahammül kâmil, olgun insanların işidir” Hz ALİ

İlim halkın, marifet Hakkın öğretmesiyle kazanılır. Yani ilim; öğretme, marifet; tanıma yoluyla elde edilir.

Kanaat: Nefsin şehvetinden ve hayvani gıdalardan vazgeçmektir. Kendine yeteceği kadar yetinmek, israf etmemektir.

Sabır: Mücahede ve çabalama ile nefsi sevdiklerinden alı koymaktır.

“İlmi açlıkta, Hikmeti susmakta ara…”

Hikmet: Zekâ ve anlayışın kemal derecesine varmasıdır.

Hikmet; isabetli yerinde konuşmadır ki; hakkı, hakikati, doğruyu konuşmak ve hakkı duyunca susmaktır.

Hikmet; konuşmada, fiil ve hareketlerde emir ve dileklerde isabettir.

‘İnsanın cibilliyetini, karakterini değiştirmek imkânsızdır. Can çıkmadan huy çıkmaz derler. Bunlar şeriatın insandaki bu sıfatların, nefsimizden tamamen silinip çıkarılmasını değil, onları aklı ve iradenin emir ve kontrolü altına alınmasını emrettiğini bilmez.’

ÖFKE ANINDA: Yarabbi beni ilimle zenginleştir. Ve hilmle süsle ve bana ibadet ve takva ikram et, sıhhat ve afiyet ihsan eyle.

Kul huy ve tabiatını, sıfatlarını değiştirmek ve kemal sahibi olmakla Allah’a yaklaşır. Mesela kişi aşağı olan tokluk huyunu hak olan açlıkla değiştirip ve hayvan sıfatı olan uykuyu melek sıfatı olan uyanıklığa çevirirse, şeytan sıfatı olan şaşma ve kibirlenmeyi insan sıfatı olan alçak gönüllülüğe değiştirse Allah’a yaklaşmak için gerekli sıfatları kazanır. Çünkü açlık-uyanıklık-bunlara benzer durumlar meleklerin sıfatıdır.

“Bu 3 meziyeti taşımayan imanın lezzetini bulamaz”

1-Hilimdir. Bununla cahilin öfkesini önler.

2-Günahtan korkmak. Buda kişiyi haramdan men eder.

3-Güzel Huy. Buda halkla iyi geçinmeyi sağlar.

Korku, düşünmeye karışıklık, fikirlere düzensizlik, konuşmaya bozukluk verir.

İnsanlarda 5 tane iç duyu kuvveti vardır. Bunlar:

1-Müşterek His (Ortak duygu) kuvveti.

2-Hayal Kuvveti.

3-Vehim Kuvveti.

4-Düşünme Kuvveti.

5-Hafıza kuvvetidir.

Akıl ve çeşitleri:

Nutuk (İfade+Konuşma), Nazari akıl (Sırf teorik), Amel (Pratik) Akıldır.

Nutkun orta derecesi Hikmettir ki onunla doğru ve yanlış ayırt edilip idrak edilsin. Nutkun hal ve şanı manaları idrak etmektir.

Nazari akla gelince bununda işi sanatı kurulacak düzeni, yapılacak işleri tasarlamaktır.

Ameli akla gelince bununda işi sanatı şudur: Nutkun idrak ettiklerini Nazari aklın tasarladıklarını kuvveden fiile çıkarmaktır. Yani onları yerine getirmek ve yapmaktır.

Ameli akıl Nutukla nazari aklın hizmetçisidir.

Eğer kızgınlık ve şehvet kuvvetleri itidali bulursa iki güzel ahlak oluşur. Şecaat (Yüreklilik, atılganlık) diğeri de İffettir.

Kızgınlık ve şehvet ortalama dereceden saparsa dört tane yerinmiş ahlak oluşur. Bunlar; kudurganlık, pısırıklık, kötülük yapmak ve haksızlığa susmaktır.

Vücudu aşk eder, eşkali dem be dem” sırlı sözün sahibine rahmetle yazımızı noktalayalım.