Nisan 2010 yılında Suriye’yi gezmiştik. Savaştan sonra da bölgeyi yakından takip etmekteyim. Burada açıklayacağım bilgiler ve tavsiyeler, doğrudan sahadan ve yetkililerden aldığım bilgilere dayanmaktadır.

Mart 2011 yılından bu yana, Suriye’nin dış destekli iç savaşı aralıksız sürmektedir. 20 milyonluk Suriye nüfusunun en az yarısı asimilasyon ve ontolojik kırılmaya uğramıştır. Örneğin, Suriye’deki en büyük kurtarma ekibi olan (3200 kişilik), sivil savunma amaçlı Beyaz Baretliler Grubuna (BBG) göre şu ana kadar 1 milyon kişinin öldüğü, bunun iki katının yaralandığı, 5 milyonun dış (3,5 milyonu Türkiye’nin içinde iken; 4 milyon İdlib, 2 milyon da Türkiye’nin kontrolündeki Afrin, Cerablus ve Rasulayn’de bulunmaktadır ), 5 milyonun da iç mülteci olduğu görülmektedir.

Görüldüğü Suriye’nin yükü Türkiye’nin sırtında bulunmaktadır. Bu nedenle buradaki bilgiler ve tavsiyeler önemlidir.

Suriye İç Savaşı ve Rusya

Bugün Suriye, fiilen en az dörde bölünmüştür. Buraların birbiriyle ilişkileri farklı olduğu gibi kendi aralarında da farklı-çatışmalı uygulamalar bulunmaktadır. Burada dört farklı durum görülmektedir. Bizim burada verdiğimiz bilgiler, Türkiye ve muhaliflerin kontrol ettikleri bölgelerdeki mevcut durum, sıkıntı ve tavsiyeler odaklı olacaktır.

1. Rusların iki asırlık sıcak sular hayali için havadan ve denizden kontrol ettikleri, Lazkiye-Tartus hattındaki Suriye’nin sahil bölgesi, içerdeki bazı kara üsleri ve Suriye’nin sadece İsrail’e açık hava sahası.
2. Fırat’ın Batısındaki Halep-Şam arası kırsal kesim ve Şam’ın Seyyide Zeynep bölgesini İran kontrol etmektedir. İran’ın aynı şekilde Şam yönetimi ve PYD ile de yumuşak/sert güç ilişkileri gayet olumlu ve sıkıdır.
3. ABD’nin desteklediği Fırat’ın Batısındaki (Rojava) PYD/DSG Bölgesi. Burası Suriye’nin su, toprak ve enerji merkezidir. Burada en az 20 ABD üssü bulunmakta olup, (Yabancıların en az 156 askeri üssü bulunmaktadır) Fırat Nehri sınır olmak üzere Rakka, Deyrı Zor ve Haseke hattına dayanmaktadır.
4. Türkiye’nin desteklediği geçici ve meşru Suriye Hükümetine bağlı Milli Ordu, kurumlar, Zeytin Dalı, Fırat Kalkanı ve Barış Pınarı bölgelerini yönetmektedir. HTŞ gibi Suriye Muhalifler İdlib ve Türkiye’nin sınır bölgelerinde etkin görülmektedir.

Bu bölgelerde, güvenli geri dönüş için dört aktör bulunmaktadır: Suriyeli Muhalifler (HTŞ vs.) Geçici Suriye Hükümeti, Yerel Meclisler ve Suriye Milli Ordusu (SMO). Şu an bizim için kritik üç bölge var: Fırat Kalkanı, Zeytin Dalı ve Barış Pınarı Harekâtı Bölgesi.

İran, PYD ve Ruslar, Suriye’deki masum halka yönelik soykırım denilecek şekilde sistematik iki taktik uygulamaktadır: Halkın, bölgeyi terk etmesi için alt yapıyı tahrip etmek ve Suriye’de güvenli bir yer yoktur hissini yerleştirmek için bayram, gece, gündüz fark etmeksizin; hastane, cami, okul ve fark etmeksizin her yeri, aralıksız en ağır şekilde 7/24 havadan ve karadan bombalama stratejisini uygulamaktadır.

Bunu İran ise Halep’te Şiilik üzerinde yapmaktadır. Bizler masumlar ölmesin ve tarihi şehir zarar görmesin derken, Halep bu şekilde düştü. Örneğin, 6 gün önce Cisr Es Şuğr bölgesinde tavuk çiftçiliğine yapılan saldırıda 5 çocuk hayatını kaybetti. Geçen yıl ise askeri hedef olmayan Fırat Kalkanı bölgesinde Hamra Çarşısını bombaladı. Devasa olan bu bölgede yaklaşık 50 milyon dolarlık, 250 TIR, araba ve petrol dağıtım yeri vuruldu.

Ruslar, bu kapsamda şehrin su depolarını ve boru hatlarını bombalıyorlar. Bu nedenle İdlib’in yarısı susuz kaldı. Tıpkı İngilizlerin Basra’yı 2003 te su ile cezalkandırması gibi şehri susuz bırakmaktadır. Oysa burası, BM’den desteklenen projeyle yapılmıştı. 2021 yılında olan Zeytindalı Bölgesi (Afrin) 60 saldırıya uğradı. (47 şehit, 202 yaralı.) PYD de karadan şehre ayrıca saldırmaktadır. 2022’de ise Kuzey Suriye’deki diğer bölgelerdeki 143 saldırı sonucu, 54 şehit, 228 yaralı olmuştur.

Bu saldırıları önlemek ve güvenli geri dönüş için BM tarafından da korunacak Güvenli Şehirlerin kurulması gerekir. Saldırıların olmayacağı ve sürdürülebilir ideal güvenli bölge sunmamız lazım. Çünkü Suriyelilerin Güvenli Bölgelere güven yok. Şu anki yerel hükümetlerden halk aslında memnun değil ve milli/sivil bir zihniyete geçilmelidir. Bunun için de yerel seçimler yapılmalıdır.

Suriye’nin milli kimliği güçlendirilmelidir. Bu, İran’a karşı Türkiye için kalıcı ve stratejik olur. Çünkü Halep düştükten sonra garantör olan Türkiye’ye güven sarsıldı. Türkiye, halk arasında yenilmez ve garantör olarak görülürdü. Halep’in düştüğü birinci darbeden sonra Fırat Kalkanı, İdlib’de ise güvensizlik ve Esad bölgesinin kasıtlı gönderdiği uyuşturucu ve motosikletli bombalar.

Güvenli Dönüş İçin Yol Haritası

Türkiye’nin kontrolündeki bölgelerin eğitim, sağlık, sosyal ve hukuki birçok problemi bulunmaktadır. Bunlar çözülmeden geri dönüş kolay ve kalıcı olmaz. Örneğin, Suriye kanunlarına göre uyuşturucunun pazarlanmasının suçu idamdır. Şu ana kadar bu suçu işlediği tespit edilmiş kişiler bu hükme tabii tutulmadı. Suç işleyenler, Türkiye’ye geçerek cezalardan kurtuluyorlar. Suriye’de alınan kararlar Türkiye’de adli kararlara bağlı olmaması nedeniyle bağlayıcılıkları yoktur. Aynı adam orda suçlu burada suçsuz olabiliyor.

Aynı şekilde Barış Pınarı bölgesinden olan (Rasulayn) Türkiye bulunan vatandaşların çoğu evine dönemiyor. Adamın elinde tapusu olsa bile PYD zamanında başkasına satıldığı için evine geçemiyor. Bu nedenle Suriyelilere büyük görev düşüyor ama Türkiye’nin desteği burda çok önemli. Alınacak kararların, Türk tarafından da kabul edilmesi lazım.

Bu kanunların, bağlayıcılıkları ve merkezileşmesi iş dünyası için de geçerlidir ki; gümrük kapılarında bile farklı kanun, fiyat ve uygulamalar bulunmaktadır. Türkiye, bugün bazı sanayi bölgeler kurmuştur ama bölgelerin sanayi merkezlerinin çalışması için sadece altyapı değil kanuni bir mekanizme gerekmektedir. Sadece asfalt dökmek ve biriket evler yapmakla buralara gelen halk kalıcı olmaz ve geri döner.

Yaklaşık 6 yıldır Türkiye’nin kontrolünde bulunan alanlarda eğitim kurumların diplomaları bile tartışmalıdır. Örneğin, en önemli eğitim kurumu olan Özgür Halep Üniversitesi’nin (Azez) diploması bölgede kabul edilmiyor. Burdaki bir tıp mezunu Kuzey Suriye’de görev yapamıyor ve staj dahi yapamıyor. Bu üniversite her sene yüksek sayılarla öğrenci mezun ediyorsa da öğrenciler iş piyasasına giremiyor. Lise diplomalarını mahalli idareler veriyor. Sınavlar bile şaibelidir. Örneğin, sivil savunma kuruluşu olan BBG, Suriye Sivil Savunma için 100 öğrenciye, ambulanslarda çalışmak için 9 aylık ilk yardım kursu verdiyse de Zeytin Dalı ve Barış Pınarı bölgesinde staj yapmalarına bile izin verilmedi ve çalışamamaktadırlar.

Fırat Kalkanı bölgesinde 3 koyun 450 dolar iken diğer bölgelerde 100 dolardan ucuzdur. Bölgeler arası mal taşıma için dört farklı valiye bağlı koordinatörlere ve yardımcılara uğramak lazım ki kimse bu yola giremiyor. Sistem sadece güvenlik odaklı ve işlemez durumdadır. Kontrolsüz, kin ve yağma konularında SMO’dan ciddi şikâyetler vardır.

Enerji ve telekomünikasyon ayrı birer sorun. Bu hizmetlerin fiyat ve kaliteleri oldukça sıkıntılıdır. Bu konuda, halk ayaklanıyor. Afrin’de saldırılar oldu. Türkiye şirketine istediği zaman fiyatı yükseltme lüksü verilmiş. Her bölgenin ayrı fiyatları var. Aslında Türkiye’de olduğu gibi, tam tarife de yok. Faturalar oldukça tartışmalıdır.

Burada sorunlardan biri Türkiye’nin Geçici Hükümeti, karar verici olarak görmesinde yatıyor. Örneğin, bölgede çok sayıda silahlı gruplar vardır. Bütün grupların başkanları ve liderleri Savunma Bakanlığını sayar ama emir komutasına baktığımız zaman çeşitli liderlerde emire uyma konusunda ciddi ayrılıklar var.

Mültecilerin Güvenli ve Kalıcı Geri Dönüşü Bazı Tavsiyeler

1. Yerel bölgelerde müstakil bir yargı yapısı oluşturulmalıdır. Yerel halkın kültür ve inanç yapısına uygun ve haklarını savunacak bir yargı sistemi oluşturulmalıdır.
2. Suriye’de alınan hukuki kararlar Türk hukuk sistemince de tanınmalı ve yargı veri tabanları bağlanmalıdır.
3. Sınırın karşısındaki Suriye’de her bölgenin farklı bir valisi bulunmaktadır. Bu birçok karışıklığa sebep olmaktadır. Bir Vali’ye bağlı tek bir yönetim biçimi inşaa edilmelidir.
4. Türkiye’den geri dönüş halinde bölge nüfusundaki 1 milyonluk artış su ve gıda açısından ciddi sıkıntılara yol açacaktır. Bunları temin edecek alt ve üst yapı politikalar oluşturulmalıdır.
5. Suriye’ye geri dönüş için bölge cazip hale getirilmeli. Bölgeler arası coğrafi kısıtlamalar kaldırılmalıdır. Bu insanlar için geçiş kartı vb. belirlenmelidir.
6. Bireylerin medeni belgeleri, diplomaları ve pasaportları Türkiye tarafından kontrol edilip tanınmalıdır. Kuzey Suriye üniversitelerin diplomaları ve stajları bu bölgelerde bile tanınmamaktadır.
7. Onurlu geri dönüşü sağlam bir şekilde yürütmek için Suriyeli ve Türk taraflarca ortak hukuk komisyonları ve çeşitli organizasyonları kurulmalıdır. Göç eden kişiler bu komisyonlar ve kuruluşlar tarafından kontrol edilmelidir. Geri dönmek isteyen insanların hakları konusunda kanunlar belirlenmeli ve bu haklar koruma altına alınmalıdır.
8. Gönüllü geri dönüşe, kurtarılmış ve güvenli bölgelerin yerel halkı ile başlanmalıdır. Yapılan bir çalışmaya göre göç eden kişilerin göç sebepleri %90’ı güvenlik nedeniyledir. Bu kişilerin %73’ü ise sadece kendi bölgelerine geri dönmeleri koşulu ile Türkiye’den ayrılacaklardır (BBG).
9. Suriyelilerin oluşturulan güvenli bölgelere inancı yoktur. Buradaki sosyal ve ekonomik alt yapı çalışmaları kuvvetlendirilmelidir.
10. Türkiye kasıtlı başlayan, mülteci karşıtı ırkçılığın körüklenmemesi gerekmektedir.
11. Türkiye tarafından yönetilen bölgelerdeki enerji ve telekomünikasyon sahipleri ve yapılan sözleşmeler tekrar ele alınmalıdır.
12. Suriye’ye yapılan yardımların niteliği değiştirilmeli. Örneğin gıda yardımından çok kalkınma konusunda adım atılmalı. Buna da Türkiye destek olmalı. Çünkü sürekli gıda yardımı bölgede tembelliğe yol açmaktadır. Sürdürülebilir kalkınma projelerine destek olunmalı. Balık yedirmek değil balık tutma öğretilmelidir.
13. Suriye halkının altyapısı ve güvenlik hissi kaybolmuştur. Suriyeli halk için örnek olarak gösterebilecek bir şehir inşaa edilmeli. Tek yönetime bağlı, sürdürülebilir kalkınma projelerinin yürütüldüğü bir örnek kurulmalıdır.
14. Zeytin Dalı, Barış Pınarı ve Fırat Kalkanı bölgeleri arasında coğrafi bir kopukluk bulunmaktadır. Şanlıurfa üzerinden Barış Pınarı bölgesine yapılacak ticari işlemler kolaylaştırılmalıdır.
15. Mülteciler Suriye’deki topraklarına ve mallarına ulaşmakta zorluklarla karşılaşmaktadır. Sahiplerinin şikâyetleri alınmalı ve çözümler üretilmelidir. Bu gönüllü geri dönüşün olumlu sonucu olacaktır.
16. Kuzey Suriye bölgesinde yaşanan askeri gruplaşmaların önü kesilmeli ve Kuzey Suriye ve Türkiye arasında hukuki çerçeve yeniden değerlendirilmelidir.

Kısaca güvenlik, ekonomik, sosyal ve istihdam odaklı olan bu tavsiyeler, Suriye’deki Türkiye kontrol sahasının bütünlüğü ve sürdürülebilirliği için şart olan Kobani, Tel Rıfat ve Münbiç’in alınmasından daha önemlidir. Bölge halkıyla birlikte (Yönetişim) inşaa edilecek sistem, Suriye için beka sorunu olarak görülmektedir. Daha 100 yıl önce Halep ve Bilad-ı Şam’ı, bir Vali ve birkaç askerle dört asır yöneten Osmanlı Barışı’nın (Pax-Ottoman) sırrı burada değil miydi?