Ne mutlu bize ki, Mustafa Kemal ATATÜRK’ün en büyük eserim dediği Türkiye Cumhuriyetinin 101. Yılına eriştik ve halkımız büyük bir coşku ile Cumhuriyet Bayramını kutladı. Cumhuriyet ve onun kazanımlarıyla ilgili pek çok programda konuşma dinlediniz yazı okudunuz. Ben burada sizlere Cumhuriyet döneminde Çevre ve çevre alanındaki gelişmelerden bahsetmek istiyorum.

Yüz bir yıl önce Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla birlikte pek çok alanda yapılan reform ve atılımlar arasında doğal olarak o dönemde çevre koruma ile ilgili konular yer almamış. Çünkü çevre kirliliği diye bir sorun yoktu. Ancak genç cumhuriyetle birlikte yapılan her işte dolaylı olarak çevrenin korunmasına özen gösterilmiş olduğunu gözlemleyebiliyoruz. Çevrenin bir sorun olduğu ise Cumhuriyetin ikinci yarısında hatta son çeyreğinde yetmişli yıllardan itibaren gündeme gelmiştir.

Sanayi ve teknolojideki baş döndürücü gelişmelerle birlikte, büyük çoğunlukla insan eliyle ortaya çıkan ve sınır aşan nitelikte görülen küresel ısınma, iklim değişikliği, afetlerin sayısında ve etkisinde artışlar gibi küresel sorunlar ile hava kirliliği, sulak alanların azalması, toprak erozyonu, tarım alanlarının imara açılması gibi bölgesel sorunların yaşanması ve çözüm arayışları bu konuda örgütlenmeyi zorunlu kılmıştır.

İlk kez 1972 Yılı Haziran ayı başında Stockholm’de gerçekleştirilen “İnsan Çevresine Dair Konferans” ile olmuş ve “Stockholm Bildirisi” adı altında çevreye ilişkin ilk uluslararası bildiri yayınlanmıştır. Bildiriyi müteakiben Birleşmiş Milletler çevre etkinliklerini eş güdümleyen, gelişmekte olan ülkelere çevre politikaları konusunda yardımcı olan ve çevreye duyarlı kalkınma yöntemleri öneren “Birleşmiş Milletler Çevre Programı” (UNEP) oluşturularak dünya gündeminde yerini almıştır.

Ülkemizde de Cumhuriyet döneminin ikinci yarısında yapılanmaya başlayan çevre birimleri içinde çalışan ve yaşayan hatta oradan emekli olan biri olarak son 40 yıldaki Türkiye’nin çevre politikaları ve çevre birimleri ile buralarda uygulanan politikaları özetlemek istiyorum.

Türkiye’de çevre korumaya ilişkin görevler yetmişli yıllarda çeşitli bakanlıklar ve kuruluşlar aracılığı ile yürütülmüş, tüm bu kurumlar arasında eşgüdüm sağlamak amacıyla 1978 yılından itibaren “Başbakanlık Çevre Örgütü” ve daha sonra Çevreden Sorumlu Devlet Bakanlığı’na bağlı “Çevre Müsteşarlığı” kurulmuştur.

1983’de yapılan yeni Anayasanın 56. Maddesinde yer alan: “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir.”; cümlesi ile çevreye özen gösterme, çevre kirliliğini kaynağında önleme ve çevresel kaynakları temkinli ve rasyonel kullanma kısaca çevre koruma görevi hem devletimiz hem de vatandaşlarımız için yasal gereklilik olarak ifade edilmiştir.

Konuyla ilgili ana mevzuat düzenlemesi olan 2872 sayılı Çevre Kanunu 1983 yılında çıkarılmıştır. Parlamenter sistem içindeki, Çevreden sorumlu Devlet Bakanlığı 2872 sayılı Çevre Kanunu ile ülke genelinde çevre kaynaklarının korunması, geliştirilmesi, ortaya çıkan veya çıkacak kirliliğe karşı gerekli önlemlerin alınması konusunda sorumlu tutulmuş, bunun için 1984’te Çevre Genel Müdürlüğü kurulmuştur.

Bu arada, 1989’da 383 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı kurulmuş, Özel Çevre Koruma Bölgeleri ilan edilmiş. Çevre iş ve işlemleri bu sefer tekrar Devlet bakanlığına bağlı Çevre Müsteşarlığı tarafından yürütülmeye başlamıştır. O günden günümüze kadar 19 özel çevre koruma bölgesi ilan edilmiş ve halen Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı bünyesindeki Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü tarafından takip edilmektedir.

Çevre alanında daha etkili bir kurumsal yapı oluşturmak amacıyla nihayet 21 Ağustos 1991 tarihli Resmî Gazetede yayınlanan 443 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile müstakil bir Çevre Bakanlığı kuruldu. Çevre Bakanlığı tüm il merkezlerinde teşkilatlanmasını ancak 2001 yılında tamamlayabilmişti.

İllerde Çevre İl Müdürünün sekreterliğini yaptığı Mahalli Çevre Kurulları Valilerin başkanlığında çok önemli görevler üslenmiş, şehirlerin çevresel geleceğine yönelik kararlar bu kurullarda alınmıştır. Ancak günümüzde Mahalli Çevre Kurullarının yetki ve sorumlulukları doksanlı yıllara göre giderek azaltılmıştır.

AK Parti hükümetleriyle birlikte 01.05.2003 tarihinde kabul edilen 4856 sayılı yasa ile Çevre ve Orman Bakanlıkları birleştirilerek Çevre ve Orman Bakanlığı kuruldu. Çevre ve Orman Bakanlığı’nın görevleri arasında 2872 Sayılı Çevre Kanunu, 6831 sayılı Orman Kanunu ve 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu başta olmak üzere çevre ve ormanla ilgili mevzuatların takibini yaptılar.

Çevre ile orman birbirini tamamladı, pek çok göze batmadı. 2011 yılına gelindiğinde Çevre ve Orman Bakanlığı kapatıldı, mülga oldu. 644 ve 645 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameyle Bayındırlık Bakanlığı ile Çevre birimleri birleştirildi, Orman tekrar ayrıldı ve su birimleriyle birleştirildi. Bu suretle Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve Orman ve Su İşleri Bakanlığı adı altında iki ayrı bakanlık oluşturuldu.

Cumhurbaşkanlığı Hükümet sistemiyle birlikte Orman ve Su işleri Bakanlığı, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile birleştirilip Tarım ve Orman Bakanlığı çatısı altında sorumlu olduğu görevlerine devam etmektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ise aynı adla ve Maliye Bakanlığından kendi uhdesine geçen Milli Emlak Genel Müdürlüğüyle birlikte daha da geniş ve hantal bir yapıya sahip oldu.

Daha sonra bundan tam üç yıl önce 29 Ekim 2021 tarihli ve 31643 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan 85 sayılı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Bakanlığın ismi Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı olarak değiştirilmiştir. Bu kapsamda bakanlık bünyesine İklim Değişikliği Başkanlığı eklenmiştir.

Çevre sorunları, çevrenin korunması ile ilgili işler halen bu bakanlık eliyle yürütülmeye devam edilse de vatandaş çoğu hizmetin kim tarafından yürütüldüğü konusunda kafa karışıklığı yaşayabilmektedir. Öte yandan Çevre ve Şehircilik Bakanlığının şehircilik tarafı olan mülga Bayındırlık Bakanlığı yeni bakanlık içinde dominant olduğundan çevre ile ilgili birimler şehircilik yanında biraz garip kaldılar. Maalesef, korumacı bir bakanlık yatırımcı bir bakanlığı bünyesinde azınlığa düştü. Sesi ne kadar çıkabilir siz düşünün. Bize göre olması gereken sadece çevre konularıyla ilgilenen müstakil bir Çevre Bakanlığıdır.

Cumhuriyet döneminde kurulan diğer bazı bakanlıklar ile kurum ve kuruluşların iç düzenlemelerinde memleketimizin havası, suyu, toprağı, hayvanı, bitkisi ve insan sağlığıyla ilgili konularda doğrudan ya da dolaylı görevleri üstlendiğini; çevre korumayı amaç edinen yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası yüzlerce sivil toplum örgütlerini de göz önüne aldığımızda adeta çevre ile ilgilenmeyen birim yok desek yeridir.

Velhasıl Cumhuriyet döneminin son çeyreğinde dünya gündemiyle birlikte ülkemizin de gündemine giren çevre konusu binlerce insan için iş kapısı ve aş kapısı olmaya devam ediyor. Ancak bir taraftan da çevre sorunları maalesef devam ediyor.

Bu vesileyle, Cumhuriyetimizi kurucusu Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK ve silah arkadaşlarını rahmetle ve şükranla anıyorum. Cumhuriyet döneminde çevre koruma hizmetlerine katkı sağlayanlardan ebediyete intikal edenlere Allahtan rahmet, bu çabayı yılmadan yorulmadan sürdürenlere de minnetlerimi sunuyor kolaylıklar diliyorum. Cumhuriyetimizin 101’nci kuruluş yılı kutlu olsun. Kalın sağlıcakla.