Görme engellilerimizin, sosyal hayata katılımını, kültür ve entelektüel bakışı, bir nebze daha kolaylaştıran, yazılı materyalleri okuyabilmelerini sağlayacak bir anlaşma, bugünlerde uygulamadaki aksaklıklarıyla tekrar gündem olmaya başladı.

Bu anlaşma ile görme engelli kardeşlerimize, eğitimde fırsat eşitliğinden tutun da istihdam ve sanata katılımlarında,  topluma tam ve etkin katılımda, önemli rol alacak bir anlaşmadır, Marakeş Anlaşması.

 27.06.2013’te Fas'ın Marakeş şehrinde imzalananmış, Türkiye'de, 20.03.2021 tarihinde resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Hali hazırda, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun ek 11. maddesinin, basılı eserlerin ticarete konu edinmeden görme engellilerin kullanımına izin verdiği bir dayanak maddemizde vardı.

Ancak, yazılı metinlerde mevcut olan bu maddeler, diğer engelli hak ve erişim konularındaki gibi tahmin edeceğiniz üzere, uygulamada biraz yavaş ilerlemekte. Yürütmedeki hız yavaş ilerliyor olsa da, atılan adımın önemini gölgelememek lazım.

Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre tüm dünya üzerinde yaklaşık 300 milyondan fazla görme engelli bireyin yaşamakta olduğu ve tüm dünyada yayınlanan milyonlarca kitaptan sadece % 1 ile % 7 aralığında seyreden çok kısıtlı sayıda kitabın görme engelli bireylerin erişimine sunulduğu çeşitli istatistiklere yansımıştır.

 Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) tarafından 27 Haziran 2013 tarihinde gerçekleştirilen diplomatik konferansta “Kör, Görme Engelli veya Başka Bir Nedenle Basılı Materyal Okuma Engelli Kişilerin Yayımlanmış Eserlere Erişiminin Kolaylaştırılmasına Dair Marakeş Anlaşması" kabul edilmiş ve Anlaşma 30 Eylül 2016 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ile Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesinde belirtilen insan hakları ilkeleri doğrultusunda hazırlanan Marakeş Anlaşması, açık bir insan hakları perspektifi içeren ilk uluslararası telif hakları anlaşmasıdır. Bu bağlamda Marakeş Anlaşması, kör, görme engelli ve başka bir nedenle basılı materyal okuma engelli kişilerin basılı materyallere ulaşılabilirliği sorununun çözümünde telif hakkı sistemlerinin önemini ortaya koymaktadır. 

Telif Hukuku gereğince bir eserin; çoğaltılması, yayılması, internet üzerinden iletilmesi gibi kullanımlar için eser sahiplerinin izni gerekmektedir. Ancak kamu güvenliği, kamu menfaati, eğitim veya bilgiye erişim gibi amaçlarla bazı hallerde eser sahibinin izni olmaksızın eserlerin kullanımı serbest bırakılmıştır. Bu kapsamda ülkemizin de dâhil olduğu pek çok ülkede engelli kişilerin eserlere ulaşmasını sağlayacak istisnalara yer verilmiş; eser sahibinin iznine ihtiyaç duyulmaksızın engellilere yönelik uygun formatta eser çoğaltımı ve dağıtımı mümkün kılınmıştır.

Öte yandan; ulusal yasalardaki farklılıkların mümkün olduğu ölçüde bertaraf edilerek uluslararası standartların ortaya konulması ve engellilere yönelik çoğaltılmış formatların sınır ötesi değişiminin kolaylaştırılması amacıyla Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (WIPO) bünyesindeki çalışmalar sonucunda engelliler lehine uluslararası düzeyde gelişmiş bir yasal çerçeve niteliği taşıyan Marakeş Anlaşması hazırlanmış ve Anlaşmaya bugüne kadar 79 ülke taraf olmuştur.

Anlaşma, açık şekilde insan hakları perspektifi içeren ilk uluslararası telif hakları anlaşmasıdır ve temel olarak dünyadaki görme ve okuma engeli bulunan kişilerin eserlere güncel teknolojik gelişmelere de uygun imkânlarla etkin ve hızlı bir şekilde erişimini kolaylaştırmayı amaçlamaktadır. Marakeş Anlaşmasını kabul etmekle birlikte ülkemizdeki görme ve okuma engellilerin gerek ülkemizdeki gerekse yurt dışındaki eserlere erişiminin kolaylaştırılması bakımından önemli bir adım atılmıştır.

Umarım ki, görme engelli dostlarımızın yazılı ve görsel eserlere erişiminde, daha etkin kararlar ve uygulamalar hızla hayata geçer.

Detayları ilgili kanun maddelerinde yazan bu anlaşmayı, uygulamayan zat-ı muhteremleri, sevdiğim bir klişe söz ile selamlayarak bitirelim bu haftayı.

"Kimse, görmek istemeyenler kadar kör değildir."

 Kalın sağlıcakla...